Gazeteciler Cemiyeti tarafından Medya için Demokrasi Projesi’ nin 2021 yılı Nisan-Mayıs-Haziran dönemi Medya İzleme Raporu yayımlandı. Rapor gazetecilere yönelik saldırılar, basın özgürlüğü, basın kartı tartışmaları, RTÜK cezaları, gazetelerin tirajları ve haber kanallarının reyting paylarıyla ilgili veriler içeriyor. Raporda gazetecilere yönelik saldırıların arttığına ayrıca dikkat çekilirken 15 gazeteci-yayıncının saldırıya uğradığı belirtiliyor.
Gazeteciler Cemiyeti tarafından Avrupa Birliği finansmanıyla yürütülen Demokrasi için Medya, Medya için Demokrasi Projesi’nin 2021 yılı Nisan-Mayıs-Haziran dönemi Medya İzleme Raporu’na göre, yılın ikinci çeyreği hak ihlalleri, şiddet, hedef gösterme, gözaltı, hapis, zorla engelleme, tehdit, soruşturma baskısı, oto sansür, para cezaları, mafya ve siyasetle iş yapan gazeteciler gibi konular basının gündemiydi. Rapora göre gazetecilere saldırılar artıyor ve yaygınlaşıyor. Yılın ilk altı ayında saldırıya uğrayan gazeteci sayısı 55’e ulaştı. Nisan-Mayıs-Haziran’da en az 15 gazeteci-yayıncı saldırıya uğradı.
Basın çalışanlarına sansür, şiddet, hedef gösterme ve tehdit
Medya İzleme Raporuna göre, üç ay boyunca yurdun pek çok bölgesinden gazetecilere saldırı haberleri geldiği belirtiliyor. Raporda yer verilen saldırılardan bazıları şu şekilde: İHA Kocaeli muhabiri Mustafa Uslu, İyi Parti Grup Başkanvekili ve Kocaeli Milletvekili Lütfü Türkkan’ın çiftliğinde yıkım çalışmalarını görüntülerken saldırıya uğradı; Çanakkale Bozcaada’ da doğa katliamı iddialarını haberleştiren Bozcaada Haber muhabiri Serkan İlik’in aracının inşaat bölgesinden çıkışı engellendi; Yeniçağ gazetesi Samsun muhabiri İbrahim Akkuş, yeni yapılan devlet hastanesindeki eksikleri yazdığı haberi nedeniyle saldırıya uğradı, hastaneye kaldırıldı; DHA muhabiri Ahmet Atmaca ve NRT muhabiri Hanifi Güzel, Gaziantep Nizip’te cami minaresinde intihar girişimi olayını görüntüledikleri için intihar edeceğini söyleyen kişinin yakınları tarafından saldırıya uğradı; İstanbul Zeytinburnu’nda İstiklal gazetesi yayın yönetmeni Hüseyin Arif Çakmak, gazete binasını basan silahlı saldırgan tarafından “iki milyon lira vermezse öldürülmekle” tehdit edildi; Haber Global’de yayınlanan “Kontra” adlı spor programının yorumcuları Uğur Karakullukçu ve Candaş Tolga Işık, Galatasaray’ı eleştirdikleri yayının ardından üç kişinin saldırısına uğradı.
Tutuklu gazeteci sayısında düşüş
Haziran ayı sonunda 32’si hükümlü, 27’si tutuklu olmak üzere en az 59 gazeteci ve basın çalışanı cezaevindeydi. Emniyet Genel Müdürlüğü’nün eylemler sırasında görüntü ve ses kaydedilmesini yasaklayan genelgesi gerekçesiyle gazeteciler toplumsal eylemler sırasında engellendi. 2021 Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında gözaltına alınan gazeteci sayısı 16 oldu. Yılın ilk çeyreğindeki rapora göre cezaevlerinde 36 hükümlü 34 tutuklu olmak üzere toplam 70 gazeteci bulunuyordu. Gazeteciler Cemiyeti Özgürlük için Basın (ÖİB) Projesi raporlarına göre, 2021 yılı Nisan sonunda 36 hükümlü, 29 tutuklu olmak üzere toplam 65 gazeteci cezaevindeydi. Mayıs ayı verilerine göre 37 hükümlü, 26 tutuklu olmak üzere toplam 63 gazeteci, Haziran ayı sonunda ise 32 hükümlü, 27 tutuklu olmak üzere toplam 59 gazeteci cezaevindeydi. Tutuklu gazeteci sayısında yılın ilk çeyreğine kıyasla düşüş yaşanmasına karşın Türkiye hala cezaevinde en çok gazetecisi olan ülke.
81 davada 179 gazeteci yargılandı
Raporda, üç ay içinde 81 davada 179 gazeteci ve basın çalışanının yargılandığı belirtildi. Gazeteciler Cemiyeti’nin Özgürlük İçin Basın projesi aylık raporları ile gazeteci Hayri Demir’in Demokrasi için Medya, Medya için Demokrasi projesi kapsamında desteklenen “Haberin Bedeli” aylık raporlarına göre; Nisan ayında 21 ayrı davada en az 49 gazeteci yargılandı. 48’i hakkında değişen sürelerde hapis cezaları istendi, bir gazeteci hakkında 50 bin TL tazminat talep edildi. Mayıs ayının ilk 17 gününde Koronavirüs salgınına karşı önlemler nedeniyle 28 gazetecinin yargılandığı 12 duruşma ertelendi. 20 Mayıs’tan itibaren görülen 12 davada 15 gazeteci hâkim karşısına çıktı. Bir gazeteci hakkında beraat kararı, bir gazeteciye 1 yıl 3 ay hapis cezası verildi. Tutuklu yargılanan bir gazeteci tahliye edildi. Haziran ayında 36 davada 87 gazeteci ve basın çalışanı yargılandı. Yargılanan beş gazeteciye “Cumhurbaşkanına hakaret”, 11 gazeteciye “örgüt propagandası yapmak”, 39 gazeteciye ise “örgüt üyesi olmak” suçlaması yöneltildi. Yargılanan gazetecilerden beşi beraat etti.
Basın kartı tartışmaları sürüyor
İletişim Başkanlığı’nın 14 Aralık 2018 tarihli Basın Kartı Yönetmeliği’ne karşı Çağdaş Gazeteciler Derneği’nin Danıştay’da açtığı davada pek çok maddenin yürütmesi durdurulmuştu. Raporda, Danıştay kararıyla Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı’nın 2018’den bugüne basın kartı iptal kararları, yenilememe veya sürüncemeye bırakma yönündeki uygulamaları hukuki dayanaktan yoksun hale geldiği belirtiliyor. İletişim Başkanlığı’nın hazırladığı yeni basın kartı yönetmeliği Resmî Gazete’de yayımlandı. Danıştay’ın yürütmeyi durdurma kararı verdiği maddeler farklı ifade biçimleriyle ve bazı şartlar değiştirilerek güncellendi. Basın meslek örgütleri Danıştay ve Anayasa Mahkemesi kararlarının hiçe sayılması olarak yorumladıkları yeni Basın Kartı Yönetmeliği’ne karşı bir araya geldi. Yeni yönetmeliğe karşı Gazeteciler Cemiyeti, Çağdaş Gazeteciler Derneği, Türkiye Gazeteciler Sendikası, DİSK Basın-İş Sendikası ve Türkiye Foto Muhabirleri Derneği Danıştay’da dava açtı.
RTÜK’e yapılan bildirimlerde yüzde 164 artış
Rapora göre, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında RTÜK tarafsızlık, hukukun üstünlüğü, millî ve manevî değerler, bölücülük, ayrımcılık, kin ve düşmanlığa tahrik, eleştiri sınırları ötesinde hakaret ve iftira, haksız çıkar, insan onuru ve özel hayatın gizliliği ihlal gibi hükümlerle yayıncılara sorumluluk yükleyen RTÜK Kanunu 8’inci maddesine dayanarak çeşitli cezalar verdi. Madde sübjektif yorumlara dayanarak ceza verilebilmesine imkân sağladığı gerekçesiyle basın örgütleri tarafından eleştiriliyor. Raporda, genel ahlak, milli ve manevi değerler gibi gerekçelerle verilen cezalar da dikkat çekiyor. RTÜK, yayınlarla ilgili incelemelerin yurttaşlardan gelen yoğun şikâyetler üzerine başlatıldığını açıklıyor. Ancak RTÜK Üyesi İlhan Taşçı, televizyon yayınlarına şikâyetler alınırken artık kimlik numarası ve açık adres istenmeye başladığını, bunun sonucunda 25 bine ulaşan şikâyet sayılarının dört binlere düştüğünü söyledi. RTÜK tarafından hazırlanan “2020 Vatandaş Bildirimleri” yıllık raporuna göre de 2020’de 283 bin 498 kişi televizyon yayınlarıyla ilgili şikâyet bildirdi. Rapora göre 94 bin 795 bildirimle en çok diziler, 75 bin 774 bildirimle “reality şovlar”, 68 bin 51 bildirimle “haber programları” ve 6 bin 109 bildirimle “yorum programları” hakkında şikâyet, öneri veya eleştiri iletildi. Vatandaş bildirimlerinde bir önceki yıla göre yüzde 164 oranında artış yaşandığı belirtildi.
Medya yatırımlarının %52’si dijital medyaya
Medya İzleme Raporu’ nda yer verilen Reklamcılar Derneği öncülüğünde sektör temsilcileri tarafından yayınlanan “Türkiye’de Tahmini Medya ve Reklam Yatırımları-2020 Raporu” salgın dönemine ilişkin veri paylaşarak medya yatırımlarındaki dönüşümü ortaya koyuyor. Rapora göre dünya dijital medyaya reklam yatırımlarının toplam yatırımlar içerisindeki payı %50’yi geçti. 2020 yılında, dünya genelinde %7,4 küçüldüğü tahmin edilen toplam medya yatırımlarının %52’si dijital mecralara yöneldi. Raporda bu büyümenin ağırlıklı olarak yazılı basın ve TV’den dijitalin aldığı payla gerçekleştiği tespiti yapıldı. Gazete ve dergilere reklam yatırımı bir önceki yıla göre %28 düştü. Bu ağır kayıpta pandemi nedeniyle basının okura ulaşma güçlüğü ve tiraj kaybı ile dijital kullanımın artmasının etkisi vurgulandı. Raporda Türkiye’nin medyaya reklam yatırımları büyüklüğü açısından ABD doları bazında dünyanın 31’inci büyük pazarı olduğu, toplam içinde %0,33’lük paya sahip olduğu aktarıldı.
Sosyal medyayı takip etme alışkanlığı artmaya devam ediyor
Gazeteciler Cemiyeti’nin Medya İzleme Raporu’ nda yer verilen bir diğer rapor olan Oxford-Reuters Gazetecilik Çalışmaları Enstitüsü’nün 2021 Dijital Haber Raporu’ na göre,haberleri sosyal medyadan takip etme alışkanlığının Türkiye’de arttığı bulgusu da var. Katılımcıların %81’i sosyal medya ve çevrimiçi platformlarla, %60’ı televizyonla, %30’u ise yazılı basın aracılığıyla habere eriştiğini belirtiyor. Katılımcıların %40’ı YouTube’u, %34’ü Twitter’ı ve Instagram’ı, %30’u Facebook ve WhatsApp’ı, %13’ü de Telegram’ı habere erişim için kullandığını belirtti.
Basılı medyada tirajlar düşüyor
Medya Takip Merkezi şirketinin dağıtıcılar, BİK verileri, gazete bildirimleri gibi temel veriler esas alınarak M4D Projesi için özel olarak hazırladığı tiraj raporuna göre Türkiye’de gazete tirajları 2020’de %21’in üzerinde azalma gösterdi. Ve bu azalışın tek sorumlusu salgın değil. 2018 yılında 35 ulusal gazetenin ortalama günlük toplam tirajı 2 milyon 828 bin 769 oldu. 2019’da 34 gazetenin tirajı 2 milyon 328 bin 846 oldu. Kapanan gazeteleri de düşerek, 2020 yılında 28 gazete için bu sayı 1 milyon 836 bin 426 olarak gerçekleşti. Salgın öncesinde tirajlarda 2018’e göre %17,76 düşüş yaşanırken 2020’de düşüş %21,14 oranında oldu. Bir başka ifadeyle basılı medyaya giderek azalan ilgide salgının etkisi sadece katkı düzeyinde oldu. Medya Takip Merkezi’nin M4D Projesi için derlediği verilere göre 2021’in Ocak ayında toplam tiraj 1 milyon 824 bin 250 olarak ölçülürken, salgın tedbirlerinin zayıfladığı, kahvehane gibi ortak kullanım yerlerinin açıldığı Haziran ayında bu sayı 31 gazete için, 1 milyon 790 bin 362 olarak gerçekleşti. Bu sonuçla basında daralmanın, düşen tiraj ve reklam gelirlerinin, güven kaybı ve dijitalleşmeyle ilgili olduğu ve bunların Koronavirüs salgınından çok daha fazla kan kaybettirdiğini öne sürmek mümkün.
Reytinglerde A Haber yerini Halk TV’ ye kaptırdı
Rapora göre, hem prime-time haber bülteni bulunan hem de dizi, yarışma programları gibi farklı türlerde eğlence yayınları içeren ATV, Fox TV, Show TV, Kanal D, Star TV, TRT 1, Kanal 7 ve Beyaz TV kanalları “Genel”; spor, çizgi film, çocuk programları, belgesel gibi tematik yayın yapan ve haber bülteni bulunmayan kanallar “Diğer” kategorisinde, tematik haber kanalları ise “Haber” kategorisinde yer aldı. Nisan-Mayıs-Haziran aylarında en çok izlenen saat dilimi olan 19.00-24.00 arasındaki ölçüm esas alığında ATV’nin reytingi 5,17 olurken, Fox TV yerini TRT 1’e kaptırdı. TRT 1’in reytingi 4,19 olurken Fox TV’nin önceki üç aya göre 1 puanı aşkın kayıpla 3,38’de kalması dikkat çekti. 2020’nin sonundaki verilerle karşılaştırıldığında Fox TV’nin reyting kaybının sürdüğü belirtilmeli. Haber kanalları arasında da tüm kişilerde en çok izlenen kanal olarak TRT Haber’in liderliği sürdürdüğü, ikinci sırada CNN Türk’ün geldiği görülüyor. Burada dikkat çeken geçtiğimiz üç ayda üçüncü sırada olan A Haber’in yerini Halk TV’nin alması oldu. Halk TV 0,1 puan artışla yılın ikinci çeyreğini 0,45 reytingle ve en çok izlenen üçüncü haber kanalı olarak kapattı.
İlknur Yağumli
